Występowanie w środowisku pracy substancji chemicznych i preparatów sklasyfikowanych jako niebezpieczne z uwagi na ich właściwości fizykochemiczne może stanowić zagrożenie dla bezpieczeństwa pracowników z uwagi na możliwość wystąpienia pożaru, wybuchu, poparzenia pracownika czy też innej niebezpiecznej reakcji. Oszacowanie ryzyka wynikające z właściwości niebezpiecznych środków chemicznych powodujących tego rodzaju zdarzenia powinna uwzględniać:

• niebezpieczeństwa wynikające z fizycznej i chemicznej natury środków chemicznych,  
• czynniki ryzyka podczas transportu, składowania i stosowania,
• oszacowanie konsekwencji w przypadku wystąpienia zdarzenia.

Istnieją kompleksowe metodologie takie jak: HAZOP, Drzewo Błędów, Drzewo Zdarzeń itd. do oceny ryzyka tego rodzaju, które powinny być stosowane w przypadku gdy:

• konsekwencje pojawienia się ryzyka mogą być bardzo poważne, w kategoriach strat ludzkich, materialnych, czy środowiskowych zarówno dla samej firmy, jak i dla jej otoczenia.
• jest możliwość zaangażowania zespołu posiadającego gruntowną wiedzę z różnych dziedzin (proces, instalacje, oprzyrządowanie, konserwacja, profilaktyka, technika, itd.).

Metody te umożliwiają obliczenie bezwzględnego poziomu ryzyka dla człowieka, zakładu oraz środowiska. Stosowanie tych metod przez pracodawców małych i średnich przedsiębiorstw jest w zasadzie niemożliwe. Z tego względu proponowane są różne metody uproszczonej oceny ryzyka zawodowego, mające na celu jedynie skwantyfikowanie ryzyka z zastosowaniem skali numerycznych. Pozwala to wstępnie ocenić poziom ryzyka stwarzanego przez niebezpieczne czynniki chemiczne, co jest wystarczające do ustalenia kolejności i rodzaju działań profilaktycznych.

Jedna z takich metod została opracowana przez INSHT (Instituto Nacional de Seguridad e Higiene en el Trabajo – Spanish National Institute for Health and Safety at Work) i opublikowana w Praktyczne wytyczne o charakterze niewiążącym w sprawie ochrony zdrowia i bezpieczeństwa pracowników przed ryzykiem związanym ze środkami chemicznymi w miejscu pracy (2007), Komisja Europejska, Dyrekcja Generalna ds. Zatrudnienia, Spraw Społecznych i Równości Szans.

Metoda ta spełnia kryteria europejskich norm zharmonizowanych PN-EN 1050 i PN-EN 1127-1 i jest ona rekomendowana przez Unię Europejską. Metoda ta ma za zadanie identyfikować i oceniać ryzyko związane z użyciem niebezpiecznych produktów chemicznych charakteryzujących się niebezpiecznymi właściwościami fizykochemicznymi, np. właściwości palne, wybuchowe, czy utleniające, jak również prawidłowe planowanie środków prewencyjnych na podstawie uzyskanych wyników oceny ryzyka.

Podstawą wyznaczenia poziomu ryzyka (RL) w tej metodzie są trzy zmienne:

• poziom narażenia (LE),
• poziom konsekwencji (LC).
• obiektywna ocena niebezpieczeństwa (OHR).

RL= OHR x LE x LC

I ETAP - Wyznaczanie obiektywnej oceny niebezpieczeństwa (OHR)

Do oszacowania obiektywnej oceny niebezpieczeństwa (OHR) należy opracować listę kontrolną zawierającą zestaw pytań m.in. dotyczący następujących zagadnień:

• identyfikacji niebezpiecznych czynników chemicznych
• magazynowania i pakowania
• warunków stosowania/przetwarzania
• organizacji profilaktyki
• stosowania środków ochrony indywidualnej i instalacji awaryjnych.

Druga część listy kontrolnej powinna podawać ocenę niebezpieczeństwa w przypadku negatywnej odpowiedzi na pytania lub odsyłać do kolejnej listy, w której ocena bezpieczeństwa jest dokonywana na podstawie zwrotów H charakteryzujących zagrożenia wynikające przede wszystkim z właściwości fizykochemicznych substancji i preparatów. Przykładowe listy kontrolne do oszacowania niebezpieczeństwa przy pracach z czynnikami chemicznymi podano w Tabeli 1 i Tabeli 2. Należy zaznaczyć, że nie są to listy kompletne i zamknięte i powinny być dostosowywane do konkretnych sytuacji przez oceniających ryzyko.

Celem tej listy jest ustalenie poziomu nieprawidłowości/braków w instalacjach, wyposażeniu, zadaniach, procesach itp., w których występują niebezpieczne substancje i preparaty chemiczne. Na podstawie kompletu odpowiedzi na pytania zawarte w tabeli 1 zaliczamy obiektywną ocenę niebezpieczeństwa (OHR) do jednego z czterech poziomów niebezpieczeństwa na podstawie kryteriów podanych w tabeli 3. Poziomom tym przyporządkowane są odpowiednie wartości liczbowe/wagi od 1 do 10. Rozmiar oczekiwanego połączenia między zestawem uwzględnionych współczynników ryzyka i ich bezpośrednim związkiem przyczynowym z możliwym wypadkiem odnosi się do OHR. Wartości numeryczne stosowane w tej metodologii i ich znaczenie zawarte są w Tabeli 3.

Tabela 3. Wyznaczanie OHR

II ETAP - Wyznaczanie poziomu narażenia.

Poziom narażenia (EL) jest wskaźnikiem określającym częstotliwość występowania ryzyka stwarzanego przez niebezpieczne czynniki chemiczne z uwagi na ich właściwości fizykochemiczne (utleniające, palne, wybuchowe oraz żrące). Poziom narażenia może być oszacowany w odniesieniu do czasu spędzonego w miejscach i/lub z zadaniami (pracami), dla których ryzyko zostało rozpoznane.

Oceniający ryzyko ustala poziom narażenia korzystając z tabeli 4.

Tabela 4. Oznaczanie poziomu narażenia.

Podane wartości numeryczne poziomu narażenia (EL) w tabeli 4 są mniejsze niż te wyznaczone dla obiektywnej oceny ryzyka (OHR), co sugeruje że jeśli ryzyko jest kontrolowane, to wysoka wartość poziomu narażenia nie powinna podnosić tego samego poziomu ryzyka, w takim samym stopniu jak duże braki w środkach zapobiegawczych z niskim poziomem EL.

III ETAP - Wyznaczanie poziomu konsekwencji.

Ustalone są cztery poziomy konsekwencji (LC), które kategoryzują indywidualne szkody u pracowników, powstające w wyniku zagrożenia. W tabeli 5 podano liczbowe wartości wskaźnika LC. Ocena poziomu konsekwencji jest bardzo ważnym elementem oceny ryzyka wystąpienia wypadku w wyniku działania niebezpiecznych substancji chemicznych z tego względu, że na tym etapie oceny ryzyka konieczne jest dokonanie oceny potencjalnych szkodliwych efektów, jakie mogą spowodować u człowieka, w tym również obrażeń, które mogą być przyczyną śmierci.

Wskaźniki liczbowe przyporządkowane poziomowi konsekwencji są wielokrotnie większe od wartości wskaźników charakteryzujących poziom narażenia, ponieważ odnoszą się do potencjalnych strat będących wynikiem wypadku.

Tabela 5. Oznaczanie poziomu konsekwencji.

IV ETAP - Wyznaczanie poziomu ryzyka.

Wyznaczone wskaźniki OHR, EL i LC są wykorzystywane do oznaczenia poziomu ryzyka (RL), który oblicza się przez pomnożenie obiektywnej oceny ryzyka przez poziom ekspozycji i poziom konsekwencji (Tabela 6.)

Tabela 6. Oznaczanie poziomu ryzyka.

V ETAP – Wyznaczanie kategorii ryzyka.

W omawianej metodzie proponuje się, w zależności od wyznaczonego poziomu ryzyka, cztery kategorie ryzyka (Tabela 7).

Tabela 7. Znaczenie różnych kategorii ryzyka.

VI Etap

W celu ujednolicenia uzyskiwanych wyników jakościowej oceny ryzyka z wynikami ilościowej oceny przeprowadzanej zgodnie z trójstopniową skalą można oszacować ryzyko w zależności od wyznaczonych poziomów ryzyka 1, 2, 3, 4, jako:

• ryzyko małe (M) –– poziom ryzyka 1 lub poziom ryzyka 2
• ryzyko średnie (Ś) –– poziom ryzyka 3
• ryzyko duże (D) –– poziom ryzyka 4.